Wstęp

Historia Miechowa nierozerwalnie wiąże się z zakonem Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Chrystusowego w Jerozolimie sprowadzonych tu w 1163 roku. To zakonnicy zwani Bożogrobcami a od nazwy ich siedziby „miechowitami” byli motorem przekształcenia się osady w miasto a potem jego rozwoju. Byli oni wszak właścicielami Miechowa od lokowania klasztoru aż do jego kasaty. Fakt ten był niewątpliwą przyczyną rozwoju tych ziem, ale i swoistego ich charakteru. Z racji tego że Miechów wraz z okolicami był własnością zakonników otrzymał charakter typowo rolniczy. Brak wielkich posiadłości ziemskich w najbliższej okolicy był też zarazem hamulcem dla rozwoju przemysłu. Po kasacie zakonu w 1819 roku podupadające miasto nie dźwignęło się ze swoistego marazmu i nie zmieniło swojej funkcji stolicy „zielonego zagłębia” spichlerza dla niedalekiego Krakowa. Zawierucha dziejów, liczne klęski narodowe tragiczna dla miasta bitwa 17 lutego 1863 roku spowodowała spadek znaczenia miasta, zubożenie jego mieszkańców i prawie całkowity zanik ruchu pielgrzymkowego do miechowskiego sanktuarium Grobu Bożego. 3 listopada 1996 roku Prymas Polski ks. kardynał Józef Glemp uroczyście odczytał breve Papieża Jana Pawła II nadające miechowskiemu sanktuarium miano Bazyliki Mniejszej. Akt ten zwieńczył wieloletnie dzieło proboszczów miechowskiego kościoła starających się o uzyskanie tego tytułu dla tak ważnego dla dziejów chrześcijaństwa polskiego obiektu kultu. Papież nadając ten tytuł miechowskiemu kościołowi podkreślił jego znaczenie dla rozwoju chrześcijaństwa polskiego, a także swoją wielokrotną obecność w nim za czasów pełnienia funkcji pasterza diecezji krakowskiej. Za sprawą szeregu działań Miechów staje się znowu miejscowością znaną i chętnie odwiedzaną przez rzesze wiernych pragnących pomodlić się w unikalnej Kaplicy Grobu Bożego. Ordynariusz Diecezji Kieleckiej – ks. biskup Kazimierz Ryczan dla dalszego podniesienia rangi miechowskiej bazyliki erygował na mocy dekretu z 24 grudnia 1997 roku Miechowską Kapitułę Kolegiacką. W zabytkowych stallach miechowskiej świątyni zasiedli znów kanonicy ubrani w stroje nawiązujące swoim krojem do tradycji Bożogrobców miechowskich.

Historia kościoła i zakony Bożogrobców

W 1099 roku Gotfryd z Bouillon osadził grupę kanoników przy bazylice Grobu Chrystusa w Jerozolimie. Następnie patriarcha Arnulf z Rohez nadał zakonnikom regułę św. Augustyna ustanawiając organizację wewnętrzną zakonu.
Głównym zadaniem zakonu była opieka nad bazyliką Grobu Chrystusowego, prowadzenie hospicjum i opieka nad pielgrzymami licznie odwiedzającymi to miejsce. Stąd to Jaksa herbu Gryf książę polski sprowadził zakonników do Miechowa w 1163 roku.
Pierwszym miechowskim kanonikiem był Marcin zw. Galus z pochodzenia Francuz, który wraz z kilkoma braćmi po uzyskaniu zgody krakowskiego biskupa Mateusza, przystąpił do budowy pierwszego kościoła i klasztoru, poświęconego w 1186 roku przez biskupa krakowskiego Gedkę.
Rozwój osady przyklasztornej następował bardzo szybko bo już w 1290 roku Przemysł II nadał Miechowowi prawa miejskie.
W czasie walk jakie prowadził Władysław Łokietek o zjednoczenie Polski, jego stronnik książę mazowiecki Bolesław spalił miasto i klasztor sprzyjający wójtowi Krakowa Albertowi i niemieckiemu mieszczaństwu krakowskiemu. Przełożonym zakonu był wtedy Henryk z Nysy z pochodzenia Czech. Wypędzeni Bożogrobcy przez kilka lat przebywali na Węgrzech. Po przywróceniu im łask król nakazał obowiązkowo aby przełożonym klasztoru był Polak.
Następne wieki, to niekończąca się plaga pożarów – tylko w latach 1379-1629 Miechów płonął aż dziewięć razy (najczęściej wraz z klasztorem). Mimo tego, rozrasta się i pod koniec XV wieku liczy sobie 70 domów i 16 zagród.
Bożogrobcy założyli przy klasztorze szkołę, której ranga z uwagi na wysoki poziom stale rosła. w latach 1421 -29 wykładowcą w tej szkole był Jan z Kęt późniejszy święty.
W 1457 roku urodził się w Miechowie jeden z najznamienitszych jego mieszkańców – Maciej Karpiga zwany Maciejem Miechowitą – ksiądz, lekarz, astrolog, historyk i geograf, wielokrotny rektor Akademii Krakowskiej, autor słynnego „Traktatu o dwóch sarmacjach”. Maciej z Miechowa był też autorem pierwszej polskiej drukowanej książki medycznej napisanej pod groźbą zbliżającej się epidemii, były to: „Szczegółowe przepisy o zabezpieczeniu się przed groźną dżumą”
Rok 1525 to czas wielkiej rozbudowy klasztoru a także okres budowy nowej Kaplicy Grobu Bożego z wierną kopią grobu jerozolimskiego. Do tejże kaplicy pielgrzymowali nie tylko zwykli pątnicy ale także koronowane głowy całej ówczesnej Europy. Od 1624 roku miasto miało drewniany ratusz stojący w rynku, a także przytułek dla kalek i starców prowadzony przez braci zakonnych.
W 1732 roku nastąpił najdotkliwszy jak dotąd pożar – spalił się klasztor i część wspaniałego księgozbioru. Mimo tak wielu plag Miechów nadal się rozwijał i w roku 1790 mieszkały w nim 1373 osoby w 160 domach. Spis przeprowadzony w latach 1790-1792 podaje, że Miechów zamieszkiwało 195 rzemieślników o różnych specjalnościach zawodowych takich jak: snycerze, cyrulicy, introligator, nauczyciele, lekarz, pisarz, woźny i trębacz.
W wyniku trzeciego rozbioru Polski Miechów wszedł w skład cyrkułu krakowskiego, a od roku 1796 do cyrkułu mieszczącego się w Końskich.
Rok 1809 to rok następnych przemian. Wojska księcia Józefa Poniatowskiego odbiły część ziem zajętych przez Austriaków i podążając przez Miechów weszły do Krakowa włączając w dniu 15 sierpnia 1809 roku Galicję Zachodnią do Księstwa Warszawskiego. Wtedy to Miechów stał się stolicą powiatu jako nowej jednostki administracyjnej. Klęska Napoleona przyniosła następne zmiany. Na kongresie wiedeńskim w 1815 roku z większości ziem Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie z carem Aleksandrem Wielkim jako królem polskim. Utworzono strukturę województw. Miechów wszedł jako powiat w skład województwa krakowskiego. Dekretem Namiestnika w Radzie Stanu gen. Józefa Zajączka z dnia 16 stycznia 1816 roku Miechów został wyznaczony na nową siedzibę województwa krakowskiego. Z powodu braku odpowiednich pomieszczeń jak również materiałów budowlanych do ich postawienia do tego nie doszło i nowym dekretem tegoż namiestnika z 6 sierpnia 1816 roku tą siedzibą zostały Kielce. Tak też Miechów znalazł się w granicach nowo powstałego województwa kieleckiego.
Bardzo ważnym wydarzeniem było przeprowadzenie przez miasto nowej szosy (1830 rok), która wiodła od Warszawy poprzez Kielce do południowych granic Królestwa Polskiego. Podczas robót ziemnych przy budowie szosy powstał nasyp nad rzeczką Miechówką oraz usypano dwa kopce przy ulicy Warszawskiej .
Klasztor miechowski był łącznikiem z Ziemią Świętą, a szczególnego znaczenia nabrał po opanowaniu przez innowierców Jerozolimy. Wtedy to Miechów stał się celem pielgrzymek całej ówczesnej Europy a Grób Chrystusowy w Miechowie otrzymał wszystkie przywileje odpustowe. Bardzo ważnym aktem dla wzrostu powagi Bożogrobców miechowskich było ustanowienie proboszcza Marcina Czcika pełnomocnikiem, rządcą i wikariuszem generalnym patriarchy jerozolimskiego na całą Polskę i na sąsiednie kraje, w których Bożogrobcy mieli swoje placówki.
W dekrecie nominacyjnym z 1374 roku patriarcha Wilhelm podporządkował proboszczom miechowskim wszystkie klasztory, parafialne kościoły zakonne, szpitale, probostwa i wszystkie osoby należące do zakonu i jemu służące, jakiegokolwiek stanu i płci.
W okresie schizmy zachodniej w kościele katolickim przełożony metropolii miechowskiej został podporządkowany bezpośrednio papieżowi rzymskiemu. Od tej pory przełożeni klasztoru miechowskiego zwani byli proboszczami generalnymi nazywanymi krótko generałami zakonu.
Miechowskie sanktuarium Grobu Bożego uzyskało znaczną rangę w świecie chrześcijańskim i było miejscem licznych pielgrzymek zarówno z Polski jak i innych krajów europejskich.
Bożogrobcy przybywając do Polski wprowadzili tu swoją specyficzną liturgię i nabożeństwa związane z Grobem Chrystusowym – wcześniej w Polsce nie znane. Między innymi, rozpowszechnili zwyczaj urządzania w kościołach w Wielki Piątek grobu Chrystusa.
Zakon Bożogrobców opiekował się miechowskim sanktuarium od 1163 roku do kasaty zakonu, która nastąpiła na podstawie dekretu namiestnika carskiego z 3 kwietnia 1819 roku.
Po kasacie dotychczasowy proboszcz generalny został na stanowisku proboszcza parafialnego. Ostatnim Bożogrobcą był Baltazar Chwalbiński, który zrezygnował z urzędu proboszcza w 1852 roku. Od tego czasu kościół miechowski przeszedł pod opiekę księży diecezjalnych.
Z dewastacji i rabunku po likwidacji zakonu niewiele pamiątek dotrwało do dnia dzisiejszego. Pomimo odebrania kościołowi budynku poklasztornego i urządzeniu w krużgankach magazynów w pierwszym okresie po likwidacji zakonu, część pomieszczeń klasztornych wróciła do dawnego właściciela. Ostatnie kilkadziesiąt lat to okres wzmożonych działań konserwacyjnych jakie miechowscy proboszczowie prowadzili w naszym kościele. Szczególne zasługi w tym zakresie poniósł ks. infułat Stanisław Wesołowski, oraz obecny proboszcz ks. prałat Jerzy Gredka, który kontynuując dzieło swoich poprzedników zebrał potrzebne dokumenty i złożył je w Watykanie w celu uzyskania dla naszej świątyni tytułu bazyliki. Papież Jan Paweł II w dniu 10 kwietnia 1996 roku wydał breve wynoszące miechowskie sanktuarium do godności Bazyliki Mniejszej.
Breve papieskie zostało oficjalnie i uroczyście ogłoszone w Miechowie przez Prymasa Polski Kardynała Józefa Glempa w dniu 3 listopada 1996 roku, a treść jego brzmi następująco:

JAN PAWEŁ II
NA WIECZNĄ RZECZY PAMIĄTKĘ

Wśród starożytnych i sławnych świątyń Polski, naszej umiłowanej Ojczyzny, szczególnym pięknem odznacza się kościół parafialny Grobu Bożego Świętego w mieście Miechowie, na terenie diecezji Kieleckiej. Świątynia ta, mająca bogatą historię, ozdobiona znakomitymi dziełami sztuki i wyposażona w relikwie, jest także znanym sanktuarium. Przybywali do niego kiedyś, zwłaszcza w wiekach średnich, polscy rycerze, i w naszych czasach pielgrzymują do niego pobożni wierni, aby uczcić znaną figurę Chrystusa Ukrzyżowanego oraz modlić się w pięknej kaplicy zbudowanej w takim samym kształcie jak Jerozolimski Grób Odkupiciela. Pisał do Nas o tym Czcigodny Brat Kazimierz Ryczan, Biskup Kielecki, w listach z dnia 22 października 1994 roku i z dnia 14 lutego tego roku, prosząc także w imieniu duchowieństwa i wiernych, abyśmy zaszczycili tę świątynię tytułem i godnością Bazyliki Mniejszej. My, Następca świętego Piotra, jeszcze wtedy, gdy pełniliśmy posługiwanie Arcybiskupa Metropolity Krakowskiego, wielekroć modliliśmy się we wspomnianej świątyni. Dlatego też z całą życzliwością uznajemy za słuszne, aby zadośćuczynić gorącej prośbie Kieleckiego Pasterza. Potwierdzając w pełni to, co w tej sprawie postanowiła na mocy udzielonych przez Nas uprawnień Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, najwyższą Apostolską władzą i mocą tego Pisma, wynosimy na zawsze ten kościół do godności Bazyliki Mniejszej oraz przyznajemy mu wszystkie prawa i liturgiczne przywileje, jakie przysługują świątyniom ozdobionym tym tytułem, z zachowaniem przepisów obowiązujących na mocy dekretu „O tytule Bazyliki Mniejszej” wydanego dnia 9 listopada roku 1989. Niech się to przyczyni do szczęścia i pomyślności rozwijającej się i bardzo Nam drogiej wspólnoty parafialnej, przy której aż do roku 1819 istniała siedziba Generalnego Przełożonego Kanoników Regularnych Stróżów Świętego Grobu Jerozolimskiego.
Niech ta wspólnota codziennie sprawuje pamiątkę Męki Chrystusa, który przez swój Święty Krzyż świat odkupić raczył.
Pragniemy, aby ten List, opatrzony pieczęcią pierścienia Rybaka, posiadał teraz i w przyszłości swoją powagę bez względu na jakiekolwiek przeciwne rozporządzenia.

Dan w Rzymie, w Stolicy świętego Piotra, dnia 10 kwietnia roku 1996 w osiemnastym roku Naszego Pontyfikatu.

Opis bazyliki – Architektura

Budynki kościoła, klasztoru, zamku generałów tworzą tak zwany zespół poklasztorny Bożogrobców w Miechowie i jako całość stanowią zabytek architektoniczny a jednocześnie niosą w sobie cenny przekaz kultury chrześcijańskiej.
Plan zabudowań tegoż zespołu wygląda następująco:

1. BAZYLIKA
2. KLASZTOR
3. KAPLICA GROBU BOŻEGO
4. ZAMEK GENERAŁA ZAKONU
5. BASZTA
6. INNE BUDYNKI ZAKONNE (od 1819r. przejęte przez państwo – obecnie Sąd i Prokuratura)
7. FIGURA JANA NEPOMUCENA (1738 r.)
8. KOLUMNA Z KRZYŻEM (1848 r.)
9. FIGURA JEZUSA Z BARANKIEM (1914 r.)
10. FIGURA MATKI BOSKIEJ (1904 r.)

Kościół

Kościół miechowski jest trzynawową trójprzęsłową bazyliką gotycką z wieku XIV/XV z fragmentami romańskimi z pierwszego trzydziestolecia XIII wieku, przebudowaną w stylu późno barokowym w drugiej połowie XVIII wieku.
Długość kościoła mierzona w nawie głównej od ściany zachodniej zlokalizowanej pod chórem muzycznym do ściany ołtarzowej wynosi 50 metrów. Szerokość mierzona pomiędzy ścianami północną i południową wynosi 25 metrów. Kościół jest orientowany a wejście prowadzi doń przez kruchtę znajdującą się przy południowej nawie. Jest to kwadratowa budowla o ściętych narożnikach, nakryta płaską kopułą z obeliskiem na szczycie. Od południa i wschodu w wejściach znajdują się ogromne kute drzwi. W ścianie zachodniej kruchty ołtarz.
Na narożnej ścianie po lewej stronie portalu wejściowego znajduje się brązowa płyta umieszczona na pamiątkę ogłoszenia breve papieskiego w dniu 3 listopada 1996 roku nadającej miechowskiemu sanktuarium miano Bazyliki Mniejszej.
Do kościoła prowadzi wejście przez barokowy marmurowy portal (z 1714 roku). Nawa główna kościoła, wysoka na 25 i długa na 50 metrów ma kolebkowe sklepienie z lunetami oparte na pojedynczych i podwójnych gurtach, otwarta do naw bocznych arkadami filarowymi. Wzdłuż nawy biegnie piękny profilowany gzyms. Tęcza wyodrębniona opilastrowanymi filarami przyściennymi.
Prezbiterium wyraźnie wyróżnione ma podniesioną posadzkę oddzieloną od reszty nawy kamiennym progiem, wieloboczne, zamknięte. Ściany podzielone gzymsem na dwie kondygnacje: w górnej części rozdzielone pilastrami i balkonikami, w dolnej – podział ramowy.

Plan Bazyliki Grobu Bożego w Miechowie

Ołtarze:

1. Ołtarz główny – Zmartwychwstanie
2. Nawa północna – Chrystus Ukrzyżowany
3. Nawa południowa – Matka Boska Częstochowska
4. Św. Jakub Mniejszy
5. Św. Augustyn
6. Św. Piotr i Paweł
7. Św. Jan Nepomucen
8. Św. Anna
9. Św. Józef
10. Św. Antoni
11. Św. Barbara
12. Chrystus Ukrzyżowany

Figury:

Ołtarz oddzielony od kościoła balustradą kolumienkową z przejściem w środku. Nawa główna zakończona jest od zachodu ścianą kamienną murowaną z ciosów o charakterystycznej romańskiej konstrukcji. Nad niszą mieszczącą średniowieczny fresk znajduje się okrągłe romańskie okienko z ozdobą w formie czterolistnego przeźrocza. Ściana ta pochodzi prawdopodobnie z dawnego romańskiego kościoła.
Przez całą zachodnią ścianę kościoła przechodzi chór muzyczny oparty na opilastrowanych filarach biegnących linią falistą.
W posadzce prezbiterium znajduje się płyta okuta miedzianą blachą z napisem:

Pod nią znajduje się wejście do podziemi kościoła zawierających szereg krypt grobowych w których pochowani są miechowscy zakonnicy.
Krypty grobowe łączą się z szeregiem korytarzy prowadzących pod kościołem a także wychodzącym poza jego obręb. W latach 20 ubiegłego wieku podczas prac remontowych można było dobrze zachowanym chodnikiem obejść miechowski Rynek. Podziemia były wybudowane dla celów bezpiecznego opuszczenia miasta w razie napadów jakie miały miejsce w wiekach średnich. Wyjście z podziemi prowadziło do majątku Wielko-Zagórze (obecnie Park Miejski). Drugie wyjście znajdowało się na przedmieściu Janów u podnóża wielkiej skarpy na której stoi kościół i klasztor. W roku 1981 w czasie wykonywania prac przy ogrzewaniu kościoła wejścia do korytarzy ze względu bezpieczeństwa zamurowano, a część podziemi przerobiono na komory grzejne.
Nawy boczne połączone z nawą główna kolumnadą arkadową są jednakowej długości. Nawa południowa, ścianę ołtarzową ma wspólną z przedsionkiem dodatkowego wejścia do nawy głównej prowadzącego od strony południowej tak zwanym „babińcem”
Ołtarz znajdujący się w tej nawie oddzielony jest od kościoła marmurową balustradką z przejściem w środku. Zakończenie nawy południowej stanowi nisza, z której jest wejście na wieżę. Nisza ta ma podwyższoną posadzkę. Nawa północna ścianę ołtarzową ma wspólną z przedsionkiem zakrystii.
Zakończeniem nawy jest zejście do krużganków znajdujących się w przyziemiu klasztoru. Obok schodów prowadzących w dół do krużganków znajduje się wyjście na chór muzyczny.
Obok ołtarza po jego lewej stronie znajduje się przejście do kaplicy św. Antoniego i jednocześnie do przedsionka zakrystii.
Nad przejściem znajduje się balkonik z którego generałowie zakonu słuchali mszy. Balkonik ten dawniej połączony był z przejściem łączącym kościół z klasztorem. Proboszcz generalny Maciej Łubieński dla udogodnienia życia braciom zakonnym kazał w XVII wieku wybudować przy północnej ścianie kościoła krytego korytarzyka na filarach łączącego klasztor z przedsionkiem zakrystii. Obecnie od strony klasztoru korytarz ten jest zamurowany. W północnej ścianie nawy znajduje się wyjście z kościoła do ogrodu plebańskiego.
W południowo-wschodniej części kościoła znajduje się babiniec. Jest on kwadratowym pomieszczeniem do którego wejście z cmentarza kościelnego usytuowane jest we wschodniej ścianie. Wejście z babińca do kościoła prowadzi przez marmurowy portal w południowej ścianie nawy głównej. Na wprost wejścia do babińca w grubym filarze ściany znajdują się kręcone schody prowadzące na piętro do dawnego skarbca klasztornego a obecnie biblioteki. Zakrystia jest prostokątnym pomieszczeniem w północno-wschodniej części kościoła. Prowadza do niej dwa wejścia: jedno bezpośrednio z prezbiterium przez marmurowy portal, drugie z nawy głównej poprzez portal prowadzący do przedsionka zakrystii. Z przedsionka tego można przejść do nawy północnej, jak również schodami wejść na piętro mieszczące skarbiec kościelny. Schody te prowadzą również do korytarza wiodącego do klasztoru (obecnie przejście zamurowano). Zakrystia ma bezpośrednie połączenie z sąsiadującym budynkiem – „zamkiem generałów”.
Przy południowej ścianie kościoła w jego zachodnim narożniku stoi czworokątna sześciokondygnacyjna wieża. W dolnej części jest murowana z ciosów kamiennych, w górnej ceglana z wzorami z zendrówek. Ostatnie piętro domurowano z materiału pochodzącego z kościoła romańskiego. Dawniej wieża pokryta była gotyckim czterospadowym dachem – obecnie posiada tak charakterystyczny dla miechowskiego kościoła kulisty hełm. Do wschodniej ściany 50 metrowej wieży domurowana jest potężna przypora we wnętrzu której znajdują się kręcone schodki prowadzące na wieżę.
Ściany kościoła wzmocnione są przyporami, które w ścianie północnej połączone arkadami stanowią podstawę dla korytarza wiodącego z klasztoru do kościoła.
Kościół nakryty jest dachem na drewnianej konstrukcji pokrytym miedzianą blachą. Na środku dachu nad nawą główną zamontowana jest barokowa wieżyczka z sygnaturką.

Klasztor

Budynek klasztoru stanowi potężny czworobok okalający prostokątny wirydarz. Korpus klasztoru bezpośrednio przylega do zachodniej ściany kościoła i jest z nim połączony. Południowa część klasztoru posiada dwie kondygnacje, natomiast pozostałe trzy. Najniższa kondygnacja to stylowe gotycko-renensansowe krużganki. Nakryte są one gotyckimi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi ze zwornikami w kształcie tarcz herbowych i wspornikami w kształcie kapiteli toskańskich.
W wirydarzu bezpośrednio przylegająca do wschodniego krużganka stoi Kaplica Grobu Bożego. Jest ona kwadratową budowlą nakrytą kopulastym sklepieniem z latarnią. Przejście z kwadratu ścian do kopuły sklepienia dokonane jest tu za pomocą narożnych tromp. Zastosowanie tego rozwiązania architektonicznego stanowi o odmiennym charakterze konstrukcji kaplicy (powszechnie stosowane są tzw. pendytywy). Wejście do kaplicy prowadzi z krużganków przez renesansowy portal kamienny obok którego znajduje się kamienna kropielnica z herbem Andrzeja Batorego ” Wilcze zęby”.
Pomiędzy środkiem a zachodnią ścianą kaplicy usytuowany jest właściwy grób Chrystusa. Jest to kamienna kwadratowa budowla wykonana z ciosów pokrytych plastyczną dekoracją. W przedniej części po lewej stronie znajduje się niskie wejście do komory grobowej. Kwadratowe wnętrze komory przykryte jest polichromowanym sklepieniem, wzdłuż prawej ściany stoi kamienny zdobiony sarkofag.
Górna część grobu jest drewniana wykonana w stylu barokowym znacznie później (prawdopodobnie w 2 połowie XVIII wieku).
Obok w południowo – zachodniej części kaplicy znajduje się ołtarz z ciosów kamiennych o dekoracji podobnej jak na grobie. Grób Chrystusa był nieodłącznym elementem kościołów wznoszonych przez Bożogrobców. Miechowski został wzniesiony na ziemi przywiezionej z Jerozolimy i tu rozsypanej. Dla podniesienia autentyczności miejsca w zachodniej ścianie kaplicy został wmurowany kamień przywieziony z grobu Chrystusa z Jerozolimy. Kaplica powstała w czasie przebudowy kościoła i zakonu po pożarze w 1530 roku.
W czasie przebudowy klasztoru, po dobudowaniu do istniejących dwóch kondygnacji trzeciej okazało się, że stropy nie utrzymają powiększonego obciążenia. Wtedy to dobudowano w krużgankach wzmocnienia deformując piękne sklepienia i proporcje korytarzy. Jedynie południowy krużganek(który nie został nadbudowany) pozostał w niezmienionej postaci.
W krużgankach umieszczono stacje drogi krzyżowej, której nabożeństwo w miechowskim sanktuarium odprawiane jest w każdy piątek przez cały rok.
W ścianach zewnętrznych krużganków zostały wykonane dwa wyjścia: jedno do ogrodu plebańskiego, drugie do ogrodu zachodniego. Obydwa wyjścia zaopatrzone są w okute dwuskrzydłowe drzwi. W południowym krużganku niedaleko wejścia z kościoła znajduje się okno z pięknym gotyckim obramieniem. W pomieszczeniu bezpośrednio przylegającym do ściany kościoła widać konstrukcję wykonaną z ciosów kamiennych. Na kamieniach romańskiej ściany do dziś zaznaczają się osmalenia z pożarów, którym wielokrotnie kościół ulegał.
Piętra klasztoru mieszczą cele zakonne. Po kasacie zakonu w 1819 roku władze carskie odebrały zakonowi budynek i przeznaczyły go na cele świeckie. Były tu urzędy, magazyny, mieszkania a nawet sala kinowa i teatralna. Najdłużej cele zakonne służyły za mieszkania. Część południowa (skrzydło klasztoru wychodzące na Plac Kościuszki), do dnia dzisiejszego jest zajmowane przez Sąd i Prokuraturę oraz Wydział Ksiąg Wieczystych.

Zamek generałów zakonu

Zamek generałów zakonu jest późnobarokowym budynkiem narożnikiem stykającym się z kościołem. Zbudowany na planie prostokąta piętrowy z mansardowym dachem i falistą linią ściany szczytowej. Parter od strony zachodniej posiada korytarz w którym są wejścia do poszczególnych pomieszczeń z krzyżowymi sklepieniami.
Portal wejściowy od strony wschodniej oflankowany jest zdwojonymi pilastrami i półkolumnami. Przyczółek wejścia ma linię linię falistą. Wschodnia ściana budynku podzielona jest parzystymi pilastrami, w polach między nimi umieszczone są okna.

Na piętrze znajduje się kilka sal, z których jedna to tak zwana sala gryfowa z murowanym barokowym kominkiem. Nazwę swą bierze od potężnego barokowego kartusza ze stiukowym godłem Bożogrobców i fundatora klasztoru Jaksy gryfity. Kartusz ten w czasach funkcjonowania zakonu Bożogrobców był ozdobą refektarza zakonnego. W budynku znajdują się dwie klatki schodowe, z tym, że południowa łączy się z przekutym przejściem do zakrystii kościoła, natomiast północna prowadzi od wejścia do budynku na piętro.
W czasach świetności zakonu zamek stanowił siedzibę proboszczów generalnych czyli krótko mówiąc generałów zakonu i stąd jego nazwa. Po kasacie zakonu zamek pełnił przez wiele lat funkcję plebani.

Inne zabudowania

W północno wschodnim narożniku muru klasztornego znajduje się przysadzista wieloboczna o wyraźnie zaznaczonych dwóch piętrach baszta przykryta dachem namiotowym. Baszta ta obecnie ma znaczenie dekoracyjne.
Do czworoboku klasztornego przylega bezpośrednio południowe otwarte skrzydło klasztoru wchodzące w Plac Kościuszki. Jest to część budynków zakonnych, która po kasacie zakonu została w całości przejęta przez władze carskie i przeznaczona na urzędy.
Południowa część tego budynku posiadająca niegdyś zewnętrzne arkady nazywana była pałacykiem opackim. Obecnie w przebudowanym „pałacyku opackim” mieści się Prokuratura a w pozostałych budynkach Sąd. W części wyremontowanych podziemi pod budynkiem Sądu w 1986 roku urządzona została Galeria Sztuki „U Jaksy” w której wystawiają swoje prace wybitni artyści z kraju i zagranicy.

Wyposażenie kościoła

Ołtarze

    Ołtarz główny utrzymany w stylu rokokowo – klasycystycznym składa się z trzech części. Środkowa jest płaskorzeźbą stiukową przedstawiającą zmartwychwstanie Jezusa. Jezus Chrystus unosi się nad grobem trzymając w lewej ręce chorągiew. W chmurach otaczających postać Jezusa unoszą się małe postacie aniołków. Przy grobie postacie przerażonych strażników. Pomiędzy kolumnami flankującymi centralną część ołtarza. stoją ponadnaturalnej wielkości postacie trzech niewiast: Marii Magdaleny, Marii matki Jakuba i Salome oraz postać anioła.
Górna część ołtarza przedstawia Boga Ojca adorowanego przez grupę aniołków. Bóg trzyma w ręku berło i wspiera się na ogromnej złotej kuli.
Tabernakulum ołtarzowe wykonane jest w stylu rokokowym i składa się z trzech płyt lustrzanych wypełnionych rokokową ornamentyką. Na zwieńczeniu umieszczono postacie świętych Grzegorza i Augustyna. W centralnej części poniżej zwieńczenia Gołębica Ducha Świętego. Pod nią przed lustrzanymi płycinami właściwe tabernakulum w kształcie świątyni z postaciami dwóch aniołów po bokach. Tabernakulum to stoi na mensie ołtarzowej. Ołtarz oddzielony jest od kościoła balustradką. W części centralnej balustradki znajduje się przejście, w którym do niedawna znajdowała się kuta dwuskrzydłowa kratka (obecnie zdemontowana).
Ołtarz wykonany jest prawdopodobnie przez krakowskiego snycerza Mikołaja natomiast stiukowe rzeźby i płaskorzeźby w kościele wykonał Wojciech Rojowski.
Przy łuku tęczowym w nawie głównej znajdują się dwa ustawione skośnie w stosunku do osi kościoła ołtarze wykonane w stylu rokokowym.
Z lewej strony ołtarz św. Jakuba Apostoła Mniejszego.
Centralna płaskorzeźba ołtarza przedstawia Św. Jakuba – biskupa Jerozolimy, który święci oleje. W przyczółku ołtarza postać świętej Tekli z palmą w dłoniach i dwoma lwami u stóp. W prześwicie środkowym nad mensą ołtarzową umieszczony jest medalion z rokokowym ornamentem. Po obydwu stronach centralnej części ołtarza przy pilastrach dwie postacie świętych: z lewej św. Wojciech , z prawej św. Stanisław z Piotrowinem u stóp.
Z prawej ołtarz św. Augustyna.
Płaskorzeźba ołtarzowa przedstawia scenę wręczenia reguły zakonnikom kanonikom regularnym Stróżom Grobu Chrystusowego w Jerozolimie. Postacie zakonników ubrane są w mantolety ozdobione wyhaftowanym podwójnym krzyżem na lewej piersi.
W zwieńczeniu ołtarza postać św. Katarzyny Aleksandryjskiej z atrybutem w formie połamanego koła zębatego. W prześwicie środkowym nad mensą ołtarzową umieszczony jest medalion z rokokowym ornamentem podobnym do przeciwległego. Po obu stronach ołtarza na wzniesionych podstawach przed pilastrami umieszczono figury: św. Grzegorza i św. Ambrożego – ojców kościoła.
Przy filarach międzynawowych ustawiono kolejne dwa rokokowe ołtarze:
Od strony północnej ołtarz św. Piotra i Pawła.
W centralnej jego części znajdują się dwie postacie św. Piotra i św. Pawła. W tle na skale budowla w kształcie przypominająca Bazylikę Piotrową symbolizująca Kościół Święty. W zwieńczeniu ołtarza w formie rozerwanego przyczółka płaskorzeźba przedstawiająca pokłon trzech króli. Nad mensą ołtarzową w środkowym prześwicie pod ramą części głównej umieszczono medalion z rokokowymi dekoracjami. Obok ołtarza na podniesionych w stosunku do mensy ołtarzowej podstawach znajdują się figur św. Andrzeja i św. Mateusza.
Od strony południowej ołtarz św. Jana Nepomucena.
Płaskorzeźba centralna przedstawia widzenie św. Jana Nepomucena. W zwieńczeniu o konstrukcji identycznej jak w symetrycznym ołtarzu w rozerwanym przyczółku zwieńczenia umieszczono postać św. Floriana z aniołkiem gaszącym pożar. Obok ołtarza figury św. Jan Ewangelista i św. Tomasz Apostoł stojące na podniesionych cokołach. W prześwicie centralnym nad mensą ołtarzową element dekoracyjny identyczny z ołtarzem symetrycznym. W nawach bocznych symetrycznie usytuowanych względem osi kościoła na jej wschodniej ścianie znajdują się dwa ołtarze.
W nawie północnej ołtarz Świętego Krzyża.
Centralną część tego ołtarza stanowi ogromny krucyfiks wykonany w stylu późnogotyckim z I połowy XVI wieku, określany w typie jako postswoszowski. W późniejszym okresie prawdopodobnie w czasie odbudowy kościoła po wielkim pożarze dodano mu barokowe ozdobniki w postaci promieni wokół ran.
W zwieńczeniu ołtarza znajduje się medalion z napisem ECCE SALWATOR MUNDI. Nad nim w rozerwanym przyczółku grupa aniołów trzymająca chustę Weroniki oraz włócznię i gąbkę. Po obu stronach przy kolumnach podtrzymujących zwieńczenie ołtarza stiukowe posągi Marii Płaczącej i św. Jana Ewangelisty.
W nawie południowej ołtarz Matki Boskiej.
Środkowy prześwit ołtarza, wgłębiony i sklepiony półkoliście wypełnia kopia obrazu Jasnogórskiego. Rokokowa rama obrazu zaopatrzona w metalową koszulkę niesiona jest przez dwa anioły. Bezpośrednio nad niszą medalion rokokowy z napisem ECCE ANCILLA DOMINI. W zwieńczeniu anioły i putta adorujące hierogram MARYJA. Po obu stronach kolumn flankujących ołtarz dwie postacie rodziców Marii: św. Anny i św. Joachima. W predelii w oszklonej niszy znajdują się relikwie św. Konstancjusza.
Na bocznych ścianach obok ołtarza znajdują się dwie nisze ozdobione dekoracjami barokowymi. Jedna z nich przedstawia Zwiastowanie, druga Gołębicę Ducha Świętego.
Ołtarz od reszty kościoła oddziela balustradka z przejściem w części środkowej.
Na ścianach obwodowych kościoła (północnej i południowej) znajdują się dwa utrzymane w tym samym stylu ołtarze. Usytuowane są one dokładnie na przedłużeniu pierwszego łuku arkadowego łączącego nawę główną kościoła z nawami bocznymi.
Ołtarz św. Anny znajduje się na ścianie północnej.
Utrzymany w stylu rokokowym ołtarz w swej centralnej części zawiera obraz olejny malowany przez Franciszka Smuglewicza przedstawiający św. Annę z Marią. Rozerwane górne przyczółki biegną ukośnie w stosunku do głównej płyty ołtarza i podtrzymane są przez dwie kolumny. Na cokołach również ukośnych w stosunku do płyty ołtarza obejmujących mensę ołtarzową stoją figury: Dawid z harfą i Abraham. W zwieńczeniu obraz przedstawiający św. Helenę w koronie z krzyżem i berłem w dłoniach w otoczeniu dwóch aniołków.
Ołtarz św. Józefa znajduje się naprzeciwko na ścianie południowej.
Wystrój tego ołtarza jest identyczny jak ołtarz św. Anny. W swej centralnej części zawiera obraz pędzla Franciszka Smuglewicza przedstawiający św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. Na cokołach stanowiących jednocześnie podstawę kolumn stoją figury Symeona Starca z Dzieciątkiem i św. Joachima. W zwieńczeniu ołtarza obraz św. Stanisława Kostki.
W kruchcie kościoła w jej zachodniej ścianie znajduje się ołtarz Świętego Krzyża. Centralnym jego elementem jest krucyfiks. Obok barokowe figury Matki Boskiej oraz św. Piotra i Pawła.

Kaplice

    Pod wieżą kościoła znajduje się Kaplica Marii Magdaleny. Przykryta jest gwiaździstym sklepieniem z resztkami fresków przedstawiających sceny z życia pustelników.
W ścianie południowej nisza z obrazem obecnie bardzo zniszczonym przedstawiającym Marię Magdalenę. Ołtarz tej kaplicy jest konstrukcji drewnianej i został tu przeniesiony z kościoła cmentarnego w połowie XIX wieku. W swej centralnej części flankowanej dwoma kolumnami zawiera obraz św. Barbary (tytularnej świętej kościoła cmentarnego). W zwieńczeniu ołtarza o wiele późniejszy obraz Matki Bożej Ostrobramskiej. Na mensie ołtarzowej centralnie figura Chrystusa z sercem gorejącym.
W północno – zachodnim narożniku kaplicy znajduje się wejście do krypty podziemnej w której chowani byli zakonnicy miechowskiego zgromadzenia.
Przy przejściu z nawy północnej do przedsionka zakrystii znajduje się małe pomieszczenie z Kaplicą Świętego Antoniego. Malutka kaplica wypełniona jest prawie w całości ołtarzem z mensą o podstawie bogato zdobionej barokowymi motywami. Na nim znajduje się obraz przedstawiający św. Antoniego w bogatej barokowej ramie z podstawą. Wejście do kaplicy zamykane jest przeszklonymi drzwiami osadzonymi w marmurowym portalu u góry ozdobionym herbem Bożogrobców na owalnej tarczy.

Figury, rzeźby, portale

    Na zewnątrz kościoła we wnękach ściętego narożnika kruchty znajdują się dwie figury: „Ofiarowanie” z XVII wieku oraz późnobarokowa rzeźba przedstawiająca św. Jadwigę Śląską. Poniżej na dwóch wysuniętych cokołach dwie figury św. Piotr i Św. Paweł. Po drugiej stronie obydwu wejść do kruchty na cokołach postacie aniołów.
Wejścia do kruchty znajdują się w jej wschodniej i południowej ścianie. Są identyczne w konstrukcji. Wypełniają je kute, przeszklone dwuskrzydłowe drzwi, w dolnej części ozdobione repusowaną blachą miedzianą. Zawieszone są one w masywnych łukowo sklepionych kamiennych obramieniach.
Wejście z kruchty do kościoła prowadzi przez barokowy marmurowy portal z datą 1714. W zwieńczeniu – herb fundatora klasztoru „Gryf” a w owalnej tarczy na szczycie herb zakonu Bożogrobców podwójny krzyż.
Od wnętrza kościoła portal ten ozdobiony jest portretem proboszcza generalnego Floriana Buydeckiego (1762-1765) oraz napisem epitafijnym. Nad portalem na ścianie południowej znajduje się stiukowa płaskorzeźba przedstawiająca scenę Przemienienia Pańskiego.
Wejście do kaplicy Marii Magdaleny prowadzi przez portal wykonany z czarnego marmuru z napisem epitafijnym i portretem na blasze proboszcza generalnego Macieja Łubieńskiego (1617-1627).
Wejście do babińca od strony wschodniej prowadzi przez ciężkie drewniane okuwane drzwi zawieszone w kamiennym obramieniu.
Portal wejściowy do nawy głównej wykonany z czarnego marmuru w stylu barokowym, od strony nawy posiada napis epitafijny i portret na blasze proboszcza generalnego Jakuba Radlińskiego (1744-1762)
Po przeciwległej stronie nawy głównej znajduje się wejście do przedsionka zakrystii. Prowadzi ono przez barokowy portal identyczny z przeciwległym ozdobiony napisem epitafijnym i portretem na blasze proboszcza generalnego Stanisława Stępkowskiego (1732-1742).
Wejście z prezbiterium bezpośrednio do zakrystii znajdujące się bliżej ołtarza głównego ozdobione jest barokowym portalem wykonanym z czarnego marmuru, nad którym na owalnej tarczy widnieje herb Bożogrobców – podwójny krzyż.
Nad wyjściem do ogrodu plebańskiego (symetrycznym z wejściem głównym) znajduje się piękna płaskorzeźba stiukowa przedstawiająca Matkę Boską Anielską. Sam portal wykonany w stylu barokowym z czarnego marmuru posiada napis epitafijny i portret na blasze proboszcza generalnego Mateusza Buydeckiego (1765-1768). Od strony zewnętrznej wyjście do ogrodu plebańskiego ozdobione jest dwoma płaskorzeźbami przedstawiającymi symetryczne względem osi wejścia gryfy. Są one kamiennymi kopiami płaskorzeźb na drzwiczkach stalli.
W ścianie zachodniej kościoła z nawy północnej jest przejście na krużganki prowadzące przez wczesnorenesansowy kamienny portal datowany na 1534 rok z napisem restauratora kościoła i klasztoru proboszcza Tomasza Bylicy z Olkusza.
Przy ścianach obwodowych kościoła i filarach znajdują się utrzymane w tym samym stylu barokowe figury świętych.
W skarbcu przechowywana jest XVI- wieczna polichromowana rzeźba „Chrystus w Ogrójcu”. Dawniej stała ona w kaplicy Marii Magdaleny ale obecnie z uwagi na bezpieczeństwo przechowywana jest w zamknięciu.
Wzdłuż gzymsu nawy głównej rozmieszczone są stiukowe polichromowane i złocone kartusze z herbami: Śreniawa – proboszcza Jakuba Radlińskiego, podwójny Junosza – prymasa Gabriela Podoskiego i kapituły gnieźnieńskiej, podwójny Ciołek – Stanisława Augusta Poniatowskiego i Polski i Litwy, Gryf z krzyżem Bożogrobców, podwójny Sołtyk – biskupa Kajetana Sołtyka i kapituły krakowskiej, Starykoń.
Na zachodniej ścianie kościoła obok wejścia na krużganki znajduje się symboliczny grób fundatora kościoła i klasztoru księcia Jaksy Gryfity. Nagrobek ten został ufundowany przez proboszcza generalnego biskupa biblijskiego Tomasza Nowinę – Nowińskiego. Nagrobek u szczytu ozdobiony jest portretem malowanym na blasze przedstawiającym Jaksę. W części centralnej widnieje złocony napis:

W północnej nawie przy ścianie obok ołtarza bocznego stoi barokowa chrzcielnica. Podstawa wraz z misą wykonana jest z czarnego marmuru w kształcie kielicha. Na niej znajduje się pokrywa z miedzianej srebrzonej blachy, repusowana z wystającymi pozbawionymi posrebrzeń wybrzuszeniami. Zakończona jest pozłacaną kulą z krzyżem na szczycie.

Organy

    Całą ścianę zachodnią kościoła zajmuje kolumnada arkadowa biegnąca linią falistą. Nad nią znajduje się chór muzyczny wraz z organami. Chór i organy wykonane zostały w stylu rokokowym po wielkim pożarze kościoła. O wcześniejszych organach wiemy, że zostały one ufundowane przez proboszcza generalnego Marcina Czcika i posiadały 22 głosy (z opisu Samuela Nakielskiego) a następnie rozbudowane zostały przez proboszcza Jakuba Zadzika w roku 1634 – organy te zajmowały tylko środkową część nawy głównej. Później dzięki licznym fundatorom uzupełniono je o dwie symetryczne części w nawie północnej i południowej.
Filary podtrzymujące chór z organami zwieńczone są attyką w kształcie regencyjnych kratek stanowiących jednocześnie jego balustradę. W części środkowej znajduje się kartusz z tekstem psalmu. Na przedłużeniu filarów umieszczone są postacie aniołków z instrumentami muzycznymi (flety, puzon i trąbka). Zwieńczeniem organów jest umieszczona centralnie figura św. Cecylii z muzykującymi i śpiewającymi aniołkami.
Wejście na chór znajduje się w północnym filarze.

Obrazy

    Obrazy znajdujące się w miechowskiej bazylice nie są jednolitym w stylu wyposażeniem kościoła stanowią jednakże bardzo charakterystyczną kolekcję wiele mówiącą o historii zakonu i kościoła. W nawie głównej w prezbiterium wiszą naprzeciw siebie dwa duże obrazy nawiązujące do historii zakonu Bożogrobców. Jeden z nich przedstawia św. Makariusza biskupa jerozolimskiego, drugi przedstawia scenę zezwolenia Żydom na budowę świątyni przez Juliana Apostatę.
Przy ołtarzu obraz Chrystusa Ogrodnika, barokowy z XVII wieku. W przedsionku zakrystii na ścianach wiszą dwa obrazy przedstawiające proboszcza generalnego Tomasza Nowinę-Nowińskiego oraz zasłużonego historyka i zakonnika miechowskiego zgromadzenia Bożogrobców Samuela Nakielskiego.
Na wystających konsolach w nawie północnej znajdują się dwa feretrony późnobarokowe z dekoracją snycerską w XVII wiecznym stylu: Matka Boska Szkaplerzna i św. Anna Samotrzeć. W babińcu przechowywane są dwa następne feretrony w stylu podobne do poprzednich: Zwiastowanie i Duch św.
W zamku generałów – dawnej plebani znajduje się kilkadziesiąt portretów prepozytów miechowskiego zgromadzenia Bożogrobców: Andrzeja Batorego, biskupa Michała Poniatowskiego, Stanisława Stępkowskiego, św. Karola Boromeusza.
Są tam również portrety późniejszych świeckich proboszczów miechowskiego kościoła.
W zakrystii nad drewnianą boazerią do niedawna wisiały obrazy przedstawiające apostołów. Obecnie poddawane są konserwacji.
W Kaplicy Grobu Bożego w części centralnej grobu zawieszony jest owalny barokowy obraz z XVIII wieku przedstawiający Chrystusa Zmartwychwstałego.
Pod chórem w zachodniej ścianie kościoła znajduje się nisza sklepiona półkoliście zawierająca fresk datowany na okres przed rokiem 1379. Przedstawia on Chrystusa ukrzyżowanego oraz trzy Marie stojące pod krzyżem. Obok stoi św. Jan i jakiś rycerz – prawdopodobnie Jaksa.
Nad niszą okrągłe okienko z charakterystycznym czterolistnym przeźroczem. Ściana ta pochodzi z dawnego romańskiego kościoła.

Konfesjonały, stalle, ambona

    Przy pierwszych filarach nawy głównej, zwrócone przodem w kierunku ołtarza stoją dwa identyczne późno rokokowe dębowe konfesjonały datowane na 1771 rok. Konfesjonały te wykonane były po wielkim pożarze kościoła, który miał miejsce w 1745 roku przez Jakuba Nerkowicza i Jana Nowakowskiego mistrzów sztuki ciesielskiej zatrudnionych przez proboszcza Jakuba Radlińskiego.
Wzdłuż prezbiterium pod ścianami znajdują się stalle dębowe rokokowe z intarsjowanymi płycinami za siedzeniami ozdobione figurkami aniołków.
Wejścia środkowe do stalli zaopatrzone są w drzwiczki na których widnieje płaskorzeźba przedstawiająca gryfa fundatora kościoła trzymającego w łapie podwójny krzyż Bożogrobców.
W podobnym stylu wykonany jest tron opacki stojący w prezbiterium przy ołtarzu. Do dekoracji podobnych jak w konfesjonałach i stallach dodano złocony pastorał i mitrę oraz w zwieńczeniu kartusz z herbem Bożogrobców. Symbole władzy biskupiej umieszczone przy tronie sygnalizowały prawo do używania ich przez prepozytów miechowskiego klasztoru.
Przy środkowym filarze w nawie głównej znajduje się rokokowa ambona. Wejście do niej prowadzi schodkami w wydrążonym filarze od strony nawy północnej.
Ambona datowana na 1777 rok stanowi klasyczny przykład zdobnictwa tego okresu. Kosz jej obudowują trzy płyciny polichromowane ze złoconymi płaskorzeźbami: środkowa przedstawia Chrystusa Dobrego Pasterza, prawa – Wygnanie kupców ze świątyni, lewa – Łódź Piotrową. Daszek ambony wieńczy postać anioła trzymającego tablice mojżeszowe. Na rogach kosza siedzą postacie czterech ewangelistów. Ponadto zwieńczenie kosza, obramienie drzwi wejściowych oraz dolna część daszka dekorowana jest elementami ornamentyki rokokowej.