Triduum Paschalne dawniej i dziś

Triduum paschalne (nazywane dawniej Triduum sacrum) stanowi centrum roku kościelnego. Rozważa ono tajemnicę Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa. Nabrało ono szczególnego znaczenia i uzyskało pełną oprawę w wiekach średnich. Wielką rolę odegrał tu Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Chrystusa w Jerozolimie zwanychw Europie środkowej jako Bożogrobcy albo Miechowici.
Cechą duchowości Miechowitów była orientacja na wspominanie ostatnich chwil życia Jezusa na ziemi, wyrażona w rozpamiętywaniu Męki, Śmierci i Zmartwychwstania.
Bożogrobcy wytworzyli własną liturgię zwaną Rytem Kościoła Grobu Chrystusa (Ritus Ecclesiae Domini Sepulchrum Hierosolimitani), wywodzącą się z wzorów frankońskich, przetworzonych w patriarchacie jerozolimskim, w niedługim czasie po utworzeniu Królestwa Jerozolimskiego.
Miechowici przywiązani do swych tradycji, pomimo przyjęcia po soborze trydenckim (1568 r.) Brewiarza rzymskiego zachowali własne oficjum zakonne.
Sprowadzenie Bożogrobców do Miechowa przeniosło na teren ówczesnej Polski, a stąd na całą chrześcijańską Europę, zwyczaj odprawiania nabożeństwa wielkanocnego w sposób tak niezwykle okazały i uroczysty, jak dotąd w kościele katolickim nie było celebrowane.
W obchodach Triduum uczestniczyli licznie przybyli pielgrzymi, wśród których oprócz prostego ludu znajdowali się zazwyczaj przedstawiciele znamienitych rodów, a nawet koronowane głowy. Wszyscy biorący udział w uroczystościach przygotowani byli do nich poprzez sakrament pokuty.
Liturgia Triduum paschalnego rozpoczynała się w Wielki Czwartek, który to dzień był przypomnieniem Wieczerzy Pańskiej. Składała się ona z laudesów połączonych z jutrznią, godzin mniejszych, Mszy Świętej z mandatum i komplety. Śpiewy po laudesach wykonywali uczniowie szkoły zakonnej na przemian z chórem zakonników.
Charakterystyczne dla Wielkiego Czwartku było odprawianie tylko jednej Mszy Świętej podczas której celebrans w towarzystwie kleryków umywał nogi (mandatum) wybranym ubogim.
Obmywanie nóg odbywało się w przbiterium, przy czym obrzędu tego dokonywał zazwyczaj proboszcz generalny.
Po odśpiewaniu przez chór Miserere z Gloria Patri, celebrans odmawiał orację Acciones nostras z Per Christum Dominum nostrum, a następnie podchodził w asyście kanoników z misą i dzbanem do wyznaczonych ubogich. W trakcie, gdy pochylał się nad nimi, obmywał im stopy i przekazywał znak pokoju, uczestnicy liturgii pochylali swe głowy w ich kierunku. W tym czasie kantor odśpiewywał antyfonę Mandatum nowvum, psalm Beati immaculati oraz następne antyfony i psalmy.
Uroczystosciom tym towarzyszyła większa niż zwykle ilość świateł w kościele. Proboszcz miał na sobie ozdobny ornat wraz z uzupełniającymi elementami stroju. Towarzyszący mu kanonicy ubrani byli w rokiety z nałożonymi na wierzch mantoletami.
Ceremonii liturgii eucharystycznej towarzyszyło składanie darów dla klasztoru. Komunii udzielano w dwóch postaciach: chleba i wina. Po niej następowało okadzenie przez celebransa Najświętszego Sakramentu, który owiniety welonem, zostawał procesyjnie odniesiony do ciemnicy – wybranego odpowiedniego miejsca w świątyni.
Kolejnym było obnażanie i obmywanie ołtarzy, z których wcześniej usunięto krzyże lub je zasłonięto.
Miechowici w procesji przechodzili do refektarza, gdzie zaproszonych ubogich po krótkiej modlitwie obdarzano podarunkami i traktowano skromnym posiłkiem.
Uroczystości Wielkiego Czwartku kończyło mandatum zakonników i wspólna wieczerza, podczas której wypijano kielich miłości (poculum caritatis).
Tego wieczora milknęły dzwony i organy kościelne.
Wielki Piątek, jako Pamiątka Krzyżowej Ofiary Chrystusa, rozpoczynał się ciemną jutrznią (oficjum nocnym) po których następowały laudesy. Po ich zakończeniu l w miechowskiej świątyni formowała się procesja. Naśladowała ona drogę Męki Chrystusa (droga krzyżowa) i kierowała się do kościółka pod wezwaniem Świętego Krzyża w Siedliskach. Na jej przedzie jeden z kleryków niósł duży krzyż, następnie szli proboszcz generalny i kanonicy, później pielgrzymi i mieszkańcy Miechowa.
Z czasem procesje Wielkopiątkowe urozmaicono poprzez przebieranie uczestników w stroje nawiązujące do okresu życia Chrystusa, a sama procesja w sposób dramatyczny przedstawiała Mękę Pańską.
Po powrocie procesji z Siedlisk następowały kolejne ceremonie. Składały się one z liturgii słowa, modlitw zakonników i wiernych, adoracji krzyża, komunii świętej, pogrzebu Chrystusa i komplety.
Po Pasji kanonicy ubrani w czerwone szaty liturgiczne wnosili przed ołtarz krzyż okryty zasłoną, po której zdjęciu ukazywali go uczestnikom uroczystości. Chór zakonny śpiewał w tym czasie antyfonę Popule meus. Następnie proboszcz generalny, kanonicy i pozostali zakonnicy upadali trzykrotnie przed krzyżem i oddawali mu cześć. W adoracji tej uczestniczyli znaczniejsi pielgrzymi. W czasie adoracji krzyża śpiewy i modlitwy prowadzone były według Antyfonarza miechowskiego.
Po adoracji krzyża rozpoczynała się liturgia nazywana Missa preasanctificatorum. W czasie tej liturgii rozdzielano Ciało Chrystusa konsekrowane w Wielki Czwartek.
Następnie formowała się procesja. Prowadził ją proboszcz generalny. Figurę Chrystusa owiniętą całunem brali na swe ramiona kanonicy i przenosili na krużganki do Kaplicy Grobu Chrystusa. Od połowy XVI wieku składano ją w Grobie, którego kształty w partii dolnej zachowały się w niezmienionej formie do naszych czasów. Proboszcz w asyście zakonników niosących nad nim baldachim przenosił monstrancję z Najświętszym Sakramentem, z tabernakulum do niszy nad Grobem.
Krzyż niesiony na początku procesji akładano obok Grobu. Tutaj był on adorowany przez licznie zgromadzących się pielgrzymów i wiernych z parafii.
Procesji towarzyszył odgłos drewnianych kołatek poruszanych przez kleryków i uczniów szkoły parafialnej.
Procesja ta była dramatycznym przedstawieniem pogrzebu Chrystusa.
Przy grobie rozpoczynali czuwanie kanonicy i trwali w tym czuwaniu do południa w Wielką Sobotę.
Uroczystości Wielkiej Soboty, jako Pamiątka Spoczynku Chrystusa w Grobie, składały się z następujących obrzędów: jutrznia zwana ciemną, laudesu, ceremonii ognia jerozolimskiego, liturgii wody i liturgii mszalnej – zaliczanej do obrządku Wielkiej Nocy.
Po odśpiewaniu godzin mniejszych czytano dwanaście lekcji ze Starego Testamentu.
Następnie wyróżnieni zakonnicy udawali się ze świecą paschalną do Grobu Chrystusa, skąd przynosili ogień do świątyni.
Oczekujący w kościele śpiewali Litanię do Wszystkich Świętych. Wniesiony ogień rozjaśniał świątynię i po hymnie Te Deum laudamus następowało poświęcenie ognia. Celebrans błogosławił ogień i świecę, a diakon rozpoczynał śpiew hymnu Exultet, w którym znajdowały się zwroty o świecy paschalnej jako owocu pracy pszczelego roju.
Po hymnie udawano się w procesji do misy chrzcielnej w nawie północnej świątyni, gdzie dokonywano poświęcenia wody, którą proboszcz kropił zgromadzonych i udzielał chrztu kilku niemowlętom.
Pielgrzymi i parafianie w czasie trwania Wielkosobotnich uroczystości gremialnie nawiedzali Grób Chrystusa, składając do specjalnej skarbony ofiary pieniężne na potrzeby klasztoru.
Niedziela Zmartwychwstania Chrystusa rozpoczynała się od gremialnego wypełnienia swiątyni przez pielgrzymów i pariafian, którzy stawali się świadkami udramatyzowanego nawiedzenia Grobu Chrystusa przez kanoników i braci. Na czele procesji szli trzej przebrani za niewiasty klerycy, nieśli misy z oliwą, kadzidłem i mieszaniną mirry i aloesu. Na drodze swej do Grobu spotykali dwóch innych kleryków ubranych w białe alby symbolizujących aniołów. Śpiewali oni Quem queritis mulieres (kogo szukacie niewiasty), nadchodzący odpowiadali Jesum Nazarenum (Jezusa Nazareńskiego), a z kolei aniołowie odśpiewywali Non est hic, surrexit (nie ma Go tu, zmartwychwstał).
Klerycy wchodząc do kaplicy Grobu rozpoczynali śpiew antyfony Alleluja. Resurrexit Dominus. Po jej zakończeniu celebrans intonował Te Deum laudamus z wersetem In resurrectione tua Christe, alleluja, alleluja.
Po odśpiewaniu przez zakonników prymy celebrans rozpoczynał procesję rezurekcyjną wokół krużganków, przez kościół na cmentarz i rynek miejski. Jeden z kleryków niósł figurę Chrystusa Zmartwychwstałego z proporcem trzymanym w lewej dłoni. Celebrans niósł monstrancję z Sanctissimum (Najświętszym Sakramentem), a jeden z zakonników krzyż owinięty czerwoną stułą.
Procesji towarzyszył dźwięk wielkich dzwonów a jej uczestnicy śpiewali antyfony: Salve festa dies, Christus resurgens oraz wersety Dicant nunc Iudei i Surrexit Dominus de „hoc” sepulcro i oracje Deus, qui hodierna die.
Po zatoczeniu koła wokół rynku procesja udawała się do świątyni, gdzie przed głównym ołtarzem, zapewne nawiązującym swą treścią i formą do Zmartwychwstania, odbywała się Msza Święta.
Przed rozpoczęciem Mszy Świętej na krzyżu ołtarzowym celebrans zawieszał czerwoną stułę. Figurę Chrystusa Zmartwychwstałego niesioną w procesji stawiano na boku ołtarza.
Msza Święta miała niezwykle uroczsty charakter. Do 1570 roku odprawiana była według rytu obowiązującego w patriarchacie jerozolimskim, natomiast później już z uzwzględnieniem rytuału określonego przez papieża Piusa V.
Pomimo tego nadal uwzględniała charkterystyczne dla Bożogrobców śpiewy i modlitwy przy użyciu ułożonego w Miechowie formularza o Zmartwychwstaniu Jezusa.
Niedziela Zmartwychwstania wyzwalała wśród pielgrzymów i parafian uczucia najwyższego uniesienia i radości.
Od Wielkiej Nocy do Wniebowstąpienia miechowscy Bożogrobcy urządzali w każdą niedzielę po dwie procesje do Grobu: w trakcie matutinum i po porannej Mszy Świętej. Zakonnicy wspomnienie Zmartwychwstania obchodzili w każdą niedzielę, z wyjątkiem uroczystości Zesłania Ducha Świętego.
W drugą niedzielę po Wielkiej Nocy Bożogrobcy odprawiali uroczystości Grobu Chrystusowego jako święto tytularne swojego zakonu, z takim samym obrzędem jak Niedziela Zmartwychwstania Pańskiego. Na tę uroczystość ułożyli pacierze kapłańskie z pięknym hymnem rozpoczynającym się słowami Sacri Sepulchri gloria etc.etc.
Nabożeństwo i Mszę Świętą na prośbę generała zakonu Jakuba Radlińskiego zatwierdził do odprawiania w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim 5 lutego 1744 roku papież Benedykt XIV.
Wspomnienie Zmartwychwstania Chrystusa w ostatnią niedzielę roku liturgicznego było jedną z charakterystycznych cech obrzędów Bożogrobców.

Pomimo kasaty zakonu w 1819 roku wytworzone w Miechowie specyficzne elementy liturgii przetrwały do czasów nam współczesnych. Do najważniejszych należy zaliczyć nabożeństwo Drogi Krzyżowej, które w miechowskiej świątyni odprawiane jest w każdy piątek tygodnia przez cały rok, a ponadto Misterium opiewające Mękę, Śmierć i chwalebne Zmartwychwstanie Chrystusa.
Aktualnie Bazylika miechowska staje się na powrót miejscem szczególnego kultu Grobu Bożego i związaych z nim obrządków.
W przyziemiu dawnego klasztoru, w krużgankach okalających kaplicę Grobu Chrystusa, znajduje się 14 okazałych stacji Drogi Krzyżowej. Przy nich w każdy piątek tygodnia wierni rozważają cierpienie i mękę Pana Jezusa.
Charakterystyczne dla Drogi Krzyżowej teksty opisują poszczególne stacje: